John Singer Sargent: Portrettist van de Ziel van een Tijdperk

Aan het eind van de 19e eeuw leek een zekere magnetische gloed John Singer Sargent te volgen waar hij ook zijn ezel opzette. Zijn snelle, trefzekere penseelstreken en scherpe oog voor detail zouden een cultureel moment definiëren dat we nu herinneren als de Gilded Age, waarbij hij de ambitie, elegantie en verborgen spanningen van een wereld in verandering vastlegde.

Critici noemden hem een meesterportrettist, maar zijn talenten reikten veel verder dan de salons van de aristocratie. Terwijl hij als jongeling door Europa zwierf, zich onderdompelend in de dynamiek van Spaanse flamenco of de drukte van Noord-Afrikaanse bazaars, verwierf Sargent een breedte van visie die op elk doek dat hij aanraakte doorsijpelde.

Van koninklijke Londense salons tot de rusteloze straten van Parijs en New York, distilleerde hij de geest van een tijdperk—een tijdperk doordrenkt van weelde maar achtervolgd door een fluistering van kwetsbaarheid.

Dit allesomvattende talent vormde een nalatenschap die tot op de dag van vandaag weerklinkt, en Sargent begrijpen betekent het volgen van de rusteloze boog van een schilder die weigerde op één plek te blijven—artistiek, cultureel of geografisch.

Ondanks de elegantie van zijn formele portretten was hij in veel opzichten een Amerikaanse nomade: een zwerver van de samenleving, die voortdurend de oude wereld en de nieuwe met elkaar verbond.

Belangrijke Inzichten

• Ontdek hoe John Singer Sargent de ultieme portretschilder van zijn tijd werd.
• Leer over de unieke integratie van impressionistische technieken in Sargents portretten.
• Waardeer de breedte van Sargents oeuvre, inclusief zijn landschappen en muurschilderingen naast maatschappelijke portretten.
• Ontdek de diepgaande persoonlijke en culturele diepten die in Sargents schilderijen worden onthuld.
• Onderzoek de blijvende invloed van Sargent op Amerikaanse kunst en zijn voortdurende relevantie in moderne tijden.
• Verken de rijkdom van Sargents kunst en de manier waarop het de geest van een tijdperk in levendige details vastlegt.

Het Maken van een Meester: John Singer Sargent als een Amerikaanse Expat

John Singer Sargents reis begon te midden van de kunstzinnige schoonheid van Florence, Italië, waar zijn vroege jaren even levendig en onconventioneel waren als de penseelstreken die later zijn kunst zouden definiëren. Geboren in een kosmopolitische expatfamilie, werd Sargents jeugd gekenmerkt door een zwervend bestaan—zijn ouders namen hem mee door de culturele centra van Europa, waardoor hij een opleiding kreeg die doordrenkt was van de grote tradities van de westerse kunst.

De rijke texturen van Toscane vormden de achtergrond voor zijn vormende jaren, gevuld met museumbezoeken en lessen in de grootsheid van de Renaissancekunst. Sargents moeder, Mary, een erfgename uit Philadelphia en amateur aquarellist, koesterde in hem een eeuwige liefdesaffaire met de visuele wereld, ondanks maatschappelijke druk die vrouwen ontmoedigde om dergelijke passies na te streven. Mary's onophoudelijke streven naar schoonheid en cultuur dreef het gezin door Zwitserland, Parijs, Salzburg, Milaan, Genua en Rome, waarbij ze het ontluikende artistieke talent van haar zoon voedde.

Sargents opleiding was onconventioneel. Als permanente reizigers had zijn familie zelden de middelen voor traditioneel onderwijs, dus verzorgde zijn vader een 19e-eeuwse versie van thuisonderwijs, met de nadruk op welke kansen hun reizen ook boden. Musea, bibliotheken, tuinen en oude ruïnes werden Sargents klaslokalen, waardoor hij een uniek meeslepende opleiding kreeg die nieuwsgierigheid en veelzijdigheid in zijn artistieke praktijk verankerde.

Carolus-Duran en de Invloed van de Oude Meesters

Sargents vader had gehoopt dat hij marineofficier zou worden, maar het werd al snel duidelijk dat Johns passie bij de kunst lag​. In 1874, op 18-jarige leeftijd, verhuisde hij naar Parijs, toen het centrum van de kunstwereld, om formeel als schilder te trainen​. Hij schreef zich in aan de prestigieuze École des Beaux-Arts en, cruciaal, trad toe tot het onafhankelijke atelier van Charles Auguste Émile Durand, beter bekend als Carolus-Duran, een modieuze portretschilder beroemd om zijn moderne techniek​. Onder de mentorschap van Carolus-Duran werd Sargent aangemoedigd om verlegen academisch penseelwerk te laten varen ten gunste van gedurfd, direct schilderen.

Carolus-Duran drong erop aan dat zijn studenten schilderden au premier coup, of “bij de eerste aanraking” – een vorm van alla prima techniek waarbij verf nat-in-nat met zelfverzekerde streken werd aangebracht​. Deze methode moedigde een brede, schilderachtige stijl aan en vereiste technische precisie en moed in gelijke mate​. Sargent omarmde deze radicale benadering en beheerste snel de kunst om een scène of een model in één enkele, levendige poging vast te leggen. Zijn vermogen om “tekenen met een penseel,” vormen weer te geven met vloeiende maar nauwkeurige streken, zou een kenmerk van zijn werk worden​.

Terwijl hij zijn vak in Parijs verfijnde, doordrenkte Sargent zich ook met de erfenis van de Oude Meesters. Carolus-Duran, die de 17e-eeuwse Spaanse schilder Velázquez bewonderde, stuurde Sargent om de grote Europese meesters zoals Diego Velázquez, Rembrandt, en Titiaan​.

In 1879 reisde Sargent naar Madrid om de schilderijen van Velázquez in het Prado te kopiëren, en het jaar daarop naar Nederland om de expressieve penseelvoering van Frans Hals te bestuderen. Deze invloeden vormden Sargent's artistieke identiteit diepgaand. Van Velázquez nam hij een gevoel voor compositie en toon over, van Hals een losheid en levendigheid in penseelvoering, en van Rembrandt een doordringend inzicht in karakter.

Tegen zijn vroege jaren twintig was Sargent deze oude meesters invloeden aan het synthetiseren met moderne technieken, wat resulteerde in wat een criticus zou noemen une simplicité savante – een “vaardige eenvoud” die zijn werk tegelijkertijd klassiek geïnformeerd en opvallend fris maakte​.

Alla Prima Portretten en de Kracht van Realisme

Onder de begeleiding van Carolus-Duran bloeide Sargent uit tot een technisch wonderkind. Hij verbaasde instructeurs en leeftijdsgenoten door onderscheidingen te winnen op de Parijse Salon terwijl hij nog in zijn vroege twintig was: een Eervolle Vermelding in 1879 voor zijn portret van Carolus-Duran zelf, en een Tweede Klasse medaille in 1881 voor een portret van Madame Ramón Subercaseaux​.

Critici merkten op de bravoure penseelvoering en onconventionele composities van de jonge Amerikaan die de stijve academische normen uitdaagden zonder ze volledig omver te werpen​.

De invloed van Carolus-Duran is duidelijk in Sargent's gedurfde benadering: het gebruik van diepe, ongemoduleerde schaduw en flikkerend licht, en een nadruk op directheid boven moeizaam laag over laag. Sargent schilderde “nat-in-nat” – vormen mengend en vormend op het doek in spontane penseelstreken – wat zijn beste portretten een gevoel van levende, ademende aanwezigheid gaf​.

Tegen het einde van de jaren 1870 schitterde Sargent's opkomende alla prima meesterschap zowel in portretten als genrescènes. Een vroege triomf was The Daughters of Edward Darley Boit (1882), een portret van vier jonge zusters in Parijs dat Sargent op een onconventionele, raadselachtige manier componeerde – met de meisjes informeel geplaatst in een donkere, ruime kamer. Het schilderij, nu beroemd om zijn spookachtige sfeer, toonde Sargent's schuld aan Velázquez's Las Meninas in zijn gedurfde compositie en samenspel van licht en schaduw​.

Een andere was El Jaleo (1882), een levensgrote afbeelding van een flamencodanser die optreedt met muzikanten, geïnspireerd door Sargent's reizen in Spanje. Toen El Jaleo debuteerde, waren de toeschouwers verbaasd over de theatrale belichting en dynamische penseelvoering: de danseres draait in witte rokken in het midden terwijl gitaristen en toeschouwers vervagen in rokerige duisternis aan de randen, een effect van beweging en mysterie dat een tijdgenoot beschreef als het doek tot “een levend ding” maken. Deze werken kondigden aan dat Sargent niet alleen gepolijste portretten van de samenleving aankon, maar ook dramatische, genre-tartende scènes vol energie.

Sargent's portretschildertechniek was tegen die tijd onbevreesd en vloeiend. Voornamelijk werkend vanuit live sessies, zou hij snel de pose in houtskool schetsen en vervolgens het doek met brede kwasten aanvallen, vaak een gelijkenis voltooien in veel minder sessies dan andere portretschilders van die tijd​. Zijn snelle, onfeilbare penseelvoering bracht de glans van satijnen jurken, de glinstering van sieraden, de zachtheid van huid en de sprankeling in een oog naar voren met verbazingwekkende zuinigheid van middelen​.

“Een portret is een schilderij met iets mis met de mond,” grapte Sargent ooit, verwijzend naar de beruchte moeilijkheid om zijn modellen tevreden te stellen​. Inderdaad, hij was een perfectionist die soms een gezicht meerdere keren afschraapte en opnieuw schilderde om het goed te krijgen. Maar wanneer alles goed ging, was het resultaat een portret dat pulsde van leven, niet alleen het fysieke uiterlijk van een onderwerp vastleggend, maar ook een indruk van hun persoonlijkheid en stemming.

Een iconisch voorbeeld is Lady Agnew of Lochnaw (1892), een halflang portret van een jonge Schotse aristocrate. Sargent's ontspannen maar toch koninklijke weergave van Lady Agnew – zittend in een gestoffeerde stoel, rechtstreeks naar de kijker kijkend met een vage glimlach – combineerde delicatesse en stille kracht in gelijke mate​. De genuanceerde kleurharmonie van lavendel, ivoor en zachte grijzen en de zelfverzekerde, vloeiende penseelstreken van het schilderij maakten het tot een onmiddellijk succes, wat Sargent's reputatie als de portretvirtuoos van die tijd versterkte.

Schandalen en Triomfen: Madame X en Trotseren van de Maatschappij

Op de Parijse Salon van 1884 onthulde Sargent een portret waarvan hij hoopte dat het zijn positie onder de elite portretschilders van Frankrijk zou verstevigen – een schilderij officieel getiteld Portret van Madame Pierre Gautreau maar nu berucht als “Madame X.” Het onderwerp, Virginie Amélie Gautreau, was een jonge in Amerika geboren Parijse socialite die gevierd werd om haar schoonheid en excentrieke stijl.

Sargent portretteerde haar in een elegante zwarte jurk met juwelen bandjes, waarbij één bandje oorspronkelijk provocerend van haar schouder gleed – een pose die volgens hem haar persoonlijkheid vastlegde. De reactie was explosief. Hoewel Sargent het portret had bedoeld als een gedurfde maar smaakvolle weergave van moderne elegantie, vonden veel Salon-bezoekers het schokkend en onfatsoenlijk, waarbij ze de gevallen band en Virginie's bleke, gepoederde huid als suggestief en "ongepast" beschouwden.

De Franse critici waren vernietigend in hun veroordelingen: Gautreau was gekrenkt, en Sargent, ontzet over het schandaal dat hij onbedoeld had veroorzaakt, schilderde de band opnieuw op zijn juiste plaats op de schouder om de opschudding te sussen. Het was te laat – Parijs had zijn oordeel geveld. "Een portret [van een dame] moet een vrouw van mode tonen, geen gevallen vrouw," snoefden de society dames. Sargent's clientèle in Parijs verdween van de ene op de andere dag; de kunstenaar grapte later dat elke keer dat hij een portret schilderde, hij een vriend verloor. Geconfronteerd met schaamte en een plotseling verlies van opdrachten, trok de 28-jarige schilder zich terug naar Londen om zijn carrière opnieuw op te bouwen.

Ironisch genoeg wordt Madame X nu beschouwd als Sargent's meesterwerk en een van de bepalende beelden van de Gouden Eeuw. Met het scherpe contrast van Madame Gautreau's albasten huid tegen een vlakke bronzen achtergrond, en haar trotse profiel in perfecte silhouet gedraaid, bezit het schilderij een tijdloze aantrekkingskracht.

De tarting van de maatschappij inherent in Sargent's weergave – een vrouw tonend met onverontschuldigende houding en sensualiteit – markeerde een keerpunt in de portretkunst. Portretten waren niet langer slechts vleiende decoraties, maar konden uitingen zijn van persoonlijkheid en zelfs provocatie. Zoals kunsthistoricus Trevor Fairbrother opmerkt, was Sargent "geen groot society schilder, hij was een groot schilder die de society schilderde" – zijn society portretten doordrenkend met psychologische diepgang en moderne stijl.

Madame X hangt vandaag de dag in het Metropolitan Museum of Art in New York, symbolisch voor hoe Sargent de glamour en spanning van de Gouden Eeuw vastlegde. In Virginie Gautreau's ravenzwarte jurk en aristocratische pose ziet men zowel de weelde van haute monde mode als een vleugje van de grensverleggende onafhankelijkheid waarnaar zulke vrouwen streefden, vooruitwijzend naar veranderende rollen van vrouwen in de nieuwe eeuw.

Londen bood Sargent uiteindelijk een tweede kans. Met hulp van vrienden zoals schrijver Henry James , die Sargent beschreef als “geciviliseerd tot in zijn vingertoppen” en hem enthousiast introduceerde bij de Britse hogere kringen​, Sargent verwierf langzaam nieuwe beschermheren.

Tegen het einde van de jaren 1880 en 1890 was hij de portretschilder bij uitstek voor de rijke elite aan beide zijden van de Atlantische Oceaan. Zijn studio aan Tite Street in Chelsea (voorheen bewoond door James McNeill Whistler) werd een ware parade van adel, industriëlen, kunstenaars en beroemdheden die poseerden voor hun portretten.

Onder Sargent’s portretten van de high society uit de Gilded Age waren portretten van aristocratische vrouwen zoals Lady Gertrude Agnew, Mrs. Isabella Stewart Gardner (1888) – de invloedrijke kunstmecenas uit Boston die Sargent schilderde als een indrukwekkende figuur in een witte jurk – en de Wyndham Sisters (1899), een drievoudig portret van drie elegante zusters die door de pers “De Drie Gratiën” werden genoemd.

Hij schilderde royals en zakenlieden, van Mrs. George Swinton (een grote society-gastvrouw in Londen) tot staalmagnaat Charles Schwab. Elk portret paste Sargent aan op het onderwerp en de setting: zoals een waarnemer opmerkte, zijn Engelse modellen verschenen statig, zijn Amerikaanse modellen straalden een democratische vitaliteit uit​.

Sargent’s scherpe oog voor sociale nuances betekende dat hij vaak de perfecte pose of kleding suggereerde om iemands status en karakter over te brengen. Dit instinct is zichtbaar in portretten zoals Lady Agnew, wiens ontspannen pose en directe blik moderne zelfverzekerdheid uitstralen, of President Theodore Roosevelt (1903), die Sargent afgebeeld heeft in een assertieve houding, hand op de heup, belichamend uitvoerende autoriteit.

In het vastleggen van de geest van de Gilded Age gaan Sargent’s portretten verder dan oppervlakkige weelde. Hij schilderde de nouveau riche en oude aristocratie met gelijke inzicht, van de met juwelen getooide socialites van New York tot de patricische Bostonians “met voorouderlijke verantwoordelijkheden op hun schouders”​. Zijn werken weerspiegelen de tegenstellingen van het tijdperk: enorme rijkdom en verfijning gepaard met onderliggende sociale spanningen.

In de weelderige zijden en parels van zijn vrouwelijke modellen voelt men zowel de kracht als de decoratieve valstrik van hun rollen. Sommige critici in Sargent’s tijd en later beschuldigden hem ervan een eenvoudige “society schilder” te zijn, die de rijken en schoonheden vleide voor forse vergoedingen​. Het is waar dat Sargent tegen 1900 hoge prijzen vroeg en door de high society werd begeerd (een Franse criticus grapte in de vroege jaren 1880 dat “alle mooie vrouwen ervan dromen door hem geschilderd te worden”​). Toch hebben Sargent’s beste society portretten een onderstroom van verhaal en realisme die hen onderscheidt.

In Madame X, schandaal terzijde, is er een bijna klinische studie van een persona - ze is zowel glamoureus als geïsoleerd tegen die lege achtergrond. In The Daughters of Edward D. Boit, worden de kinderen van een rijke Amerikaanse familie in Parijs niet afgebeeld als cherubijnse poppen, maar als mysterieuze, introspectieve figuren verspreid in schaduwrijke ruimte, wat misschien de eenzaamheid van de kindertijd symboliseert. Sargents portretten van de hogere kringen werden op hun best momentopnamen van het Gilded Age: ze vingen de oppervlakkige glans van een tijdperk, terwijl ze tegelijkertijd wijzen op de persoonlijke en culturele complexiteiten eronder.

Voorbij de Maatschappij: Opmerkelijke Werken Buiten de Gouden Wereld

Hoewel hij tijdens zijn leven het meest bekend was om zijn portretten van de hogere kringen, was Sargents artistieke honger veel meer katholiek en onverzadigbaar dan velen beseften. Hij beoefende een verscheidenheid aan genres met gelijke meesterschap, vaak tijdens pauzes van portretopdrachten.

In de late jaren 1870 en vroege jaren 1880 schilderde hij landschappen en genrescènes geïnspireerd door zijn reizen: Oyster Gatherers of Cancale (1878) toonde boerinnen op een Frans strand in parelachtig kustlicht, terwijl A Capriote (1878) een Italiaans model liet zien dat in een olijfboom lag, wat Sargents interesse in natuurlijke, spontane poses weerspiegelde​.

Tijdens een reis naar Noord-Afrika in 1880 schilderde Sargent Fumée d’ambre gris (Rook van Ambergris), een suggestieve scène van een gesluierde vrouw die parfumdampen inademt - een onderwerp getint met oriëntalistische fascinatie en mysterie​. In Venetië zwierf hij rond met schetsboek en penselen, waarbij hij atmosferische uitzichten van Venetiaanse kanalen en architectuur vastlegde, niet als grootse vedute, maar als intieme, lichtgevlekte studies van het dagelijks leven - radicaal anders dan de meer theatrale Venetiaanse scènes van andere kunstenaars van zijn tijd​.

Deze minder bekende werken onthullen Sargents constante experimentatie. El Jaleo, eerder genoemd, is een voorbeeld van hoe hij buiten de beleefde portretkunst trad om muziek, dans en la vie bohème te verkennen.

Hij schilderde ook zijn vrienden en mede-kunstenaars in informele settings: zijn vriend Robert Louis Stevenson verschijnt lang en rusteloos, wandelend over een tapijt in een portret uit 1885 dat de conventionele regels doorbreekt door een deel van het lichaam van het onderwerp af te snijden en hem uit het midden te plaatsen. Dergelijke creatieve risico's tonen Sargents betrokkenheid bij de impressionistische en realistische stromingen van zijn tijd.

Hij was ook bekend met de Impressionisten – hij bezocht Monet in Giverny en kocht zelfs werken van Monet. Sargents eigen penseelvoering en belichting in buitenscènes zoals Carnation, Lily, Lily, Rose weerspiegelen deze invloed​. Toch heeft Sargent nooit volledig de nadruk op vorm en tekening losgelaten die hij had geleerd; zoals de biografie van het MFA opmerkt, ging hij niet zo ver om de vorm op te lossen in pure kleurvlekken zoals Monet deed​. In feite balanceerde hij academische techniek met impressionistisch licht en kleur, wat zijn niet-gecommissioneerde werken een unieke vitaliteit gaf.

Sommige van Sargents intieme studies en schetsen bleven tijdens zijn leven privé, om pas decennia later op te duiken. Hij vulde schetsboeken met houtskool- en potloodtekeningen van vrienden, scènes van reizen en studies van het figuur.

Bijzonder intrigerend zijn de talrijke mannelijke naakt studies die hij tekende – vaak weergegeven in snelle, gevoelige streken – die hij voor zichzelf hield, zich waarschijnlijk bewust dat het tentoonstellen van dergelijke werken in de Victoriaanse tijd verkeerd begrepen zou worden. Deze tekeningen, samen met informele olieverfschetsen van vrienden, onthullen een meer introspectieve Sargent aan het werk, gefascineerd door vorm en menselijke anatomie buiten de grenzen van beleefde kunst.

Sargent klaagde ooit tegen een vriend dat portretschilderen hem beperkte, het noemend “een pooierberoep” vanwege de sociale spelletjes die bij opdrachten kwamen kijken​. In zijn persoonlijke tijd zocht hij ontsnapping via landschap schilderen en plein air, experimenteren met aquarel, en schilderen van degenen die het dichtst bij hem stonden zonder filters.

Muurschilderopdrachten: De Triomf van Religie in Openbare Ruimtes

Een ander gebied waarin Sargent zijn geweldige talent kanaliseerde, was muurschildering, op een schaal die veel verder ging dan de ezel. Aan het einde van de 19e eeuw nam Sargent een prestigieuze openbare opdracht aan die hem bijna dertig jaar lang met tussenpozen zou bezighouden: de muurschilderingen voor de Boston Public Library.

Getiteld “De Triomf van Religie,” was dit project een ambitieuze cyclus bedoeld om de grote trap en leeszaal van de bibliotheek te versieren met thematische panelen die klassieke mythologie, wereldreligies en allegorie​ combineren.

Sargent, altijd gretig om zijn veelzijdigheid te bewijzen, stortte zich op de taak en bestudeerde Byzantijnse mozaïeken en Renaissance-fresco's voor inspiratie op het gebied van grootschalige compositie. Vanaf 1890 ontwierp en realiseerde hij een reeks enorme doeken in zijn Londense studio en installeerde deze in Boston in fasen gedurende de volgende decennia.

De Boston-muurschilderingen onthullen weer een andere kant van Sargent's vaardigheden. Ze zijn symbolisch complex en dichtbevolkt met figuren – profeten, engelen, godheden en duivels – totaal anders dan de directe portretten waarvoor hij bekend stond. In een paneel, Frieze of the Prophets, wordt een rij van oude Hebreeuwse profeten afgebeeld in een bijna monochrome, sculpturale reliëfstijl, die ernst en eenheid uitstraalt.

In een andere, The Pagan Gods, liggen kleurrijke figuren uit de heidense mythologie te midden van wervelende wolken. Het middelpunt, Dogma of the Redemption, bevatte een stralende Christusfiguur en was zo controversieel vanwege de afbeelding van Joden (een onderwerp van kritiek en zelfs vernieling) dat delen van de serie uiteindelijk werden verwijderd of verplaatst​.

Sargent behandelde thema's van geloof, twijfel en moderniteit in deze werken, zo niet geheel succesvol, dan toch met oprechte intellectuele inspanning. Technisch gezien combineren de muurschilderingen zijn academische precisie – tekenen naar model, zorgvuldige planning van poses – met een meer experimentele geest, inclusief enkele modernistische accenten in abstract patroon en kleur. Ze dwongen Sargent om op een epische verhalende schaal te denken, waarbij hij meerdere figuren en gebaren synchroniseerde tot een samenhangend ontwerp over architecturale ruimte​.

Hoewel aanvankelijk met gemengde recensies ontvangen, staan de Boston-muurschilderingen vandaag de dag als een testament voor Sargent's toewijding om zijn artistieke horizon te verbreden. Niet tevreden om in een hokje als portretschilder gestopt te worden, leerde hij zichzelf in feite de kunst van het muurschilderen op middelbare leeftijd, en produceerde werken die nog steeds de bibliotheek sieren en kijkers inspireren om omhoog te kijken in bewondering.

De Triumph of Religion muurschilderingen zijn in recente tijden herbeoordeeld, waarbij geleerden er lagen van betekenis in vinden en inzicht in Sargent's eigen spirituele overpeinzingen​. Ze verkennen de botsing en convergentie van culturen – passend voor een expat die tussen werelden balanceerde – en geven misschien subtiel commentaar op het afnemen van traditioneel geloof in een moderne, wetenschappelijke tijd.

Sargent voltooide ook een tweede groot muurschilderproject in Boston: de rotonde van het Museum of Fine Arts, waarvoor hij klassieke goden en muzen schilderde (en waar Thomas McKeller's lichaam als model diende voor vele figuren)​. Deze openbare werken versterkten verder Sargent's nalatenschap in de stad van zijn voorouders, waardoor zijn naam werd verbonden met de American Renaissance-beweging die streefde naar het verheffen van openbare ruimtes met hoge kunst.

Artistieke Reizen: Van het Midden-Oosten naar Venetië

Rusteloos van hart was Sargent een reiziger voor de eeuwen, en zijn uitgebreide reizen speelden een essentiële rol in het vormgeven van zijn stilistische evolutie. Hij merkte ooit op dat hij “nooit aan één plek gebonden kon zijn – ik moet blijven bewegen.” Inderdaad, wanneer hij niet aan zijn studio gebonden was voor opdrachten, zocht hij bijna dwangmatig naar nieuwe vergezichten.

In de jaren 1880 en '90 doorkruiste hij Europa en waagde hij zich naar het Midden-Oosten, vaak in het gezelschap van bevriende kunstenaars. Deze reizen leverden een rijke oogst op van aquarellen en olieverfschilderijen die Sargent's plezier in andere culturen en landschappen onthullen.

In 1890 reisde Sargent naar het Midden-Oosten en Noord-Afrika, waarbij hij plaatsen als Caïro, Jeruzalem, Damascus en Tanger bezocht. In plaats van het creëren van uitgebreide oriëntalistische fantasieën zoals sommige tijdgenoten deden, worden Sargent's schilderijen van deze reizen gekenmerkt door scherpe observatie en respect voor detail.

Zijn aquarel Bedoeïenen (1905–06) toont twee bedoeïenenmannen in traditionele gewaden met een directe, onsentimentele blik – de texturen van hun kleding en het spel van woestijnlicht vastgelegd met levendige kleurwassingen. Zijn straattaferelen en markt schetsen uit het Midden-Oosten tonen een fascinatie voor het dagelijks leven: de drukte van een bazaar, de silhouet van een moskee bij zonsondergang, de houding van een kameeldrijver rustend in de schaduw.

Sargent's transnationale perspectief was zijn tijd ver vooruit en weerstond reductieve exotiek. Zoals een criticus opmerkt, schuwde zijn weergave van “de ander” vaak stereotypen, met als doel authenticiteit in het weergeven van buitenlandse plaatsen​.

Venetië was een andere blijvende liefde van Sargent. Hij bezocht het herhaaldelijk, niet om de clichématige uitzichten van het Canal Grande te schilderen, maar om intieme hoeken van het Venetiaanse leven vast te leggen: een beschaduwde binnenplaats met wasgoed dat hangt, een glimp van zonlicht in een smal kanaal, lokale mannen die roddelen in een café. Hij werkte in aquarel en olie, en produceerde tientallen Venetiaanse scènes die variëren van lyrisch tot somber.

Deze Venetiaanse werken, vaak en plein air gemaakt, hebben een bijna snapshot-kwaliteit – alsof Sargent's zwervende oog en snelle hand visuele aantekeningen maakten van vluchtige indrukken. Ze stelden hem ook in staat te spelen met pure visuele elementen zoals reflecties op water, de brokkelige texturen van baksteen en steen, en het voortdurend veranderende mediterrane licht. In schilderijen zoals De Trappen van het Palazzo Foscari of Straat in Venetië (beide ca. 1882), vieren Sargent's kleurvolle, impressionistische streken de schoonheid van gewone momenten in een historische stad, waarbij realisme en impressionisme worden overbrugd.

Sargents reizen waren niet beperkt tot Europa en het Nabije Oosten. Hij maakte ook meerdere reizen naar de Verenigde Staten, vooral na 1900. In de Rocky Mountains van Montana, in de zonnige sinaasappelboomgaarden van Florida en in de bossen van Maine vond hij nieuwe inspiratie. Hij schilderde vissersvolk aan de kust in Florida, glinsterende alpenmeren in de Canadese Rockies en de ruige grandeur van de westelijke grenzen. Deze ervaringen verbreedden zijn visuele repertoire verder, wat hem bevestigde als een wereldwijde kunstenaar wiens oeuvre een snel veranderende wereld in kaart bracht​.

Misschien was de meest significante artistieke expeditie die Sargent ondernam een maandenlange reis naar Spanje en Noord-Afrika in 1912, specifiek om de kunst en architectuur van de islamitische wereld te bestuderen. Deze reis culmineerde in een van zijn laatste grote series olieverfschilderijen, de Arabische of Syrische schilderijen, waarin Sargent bedoeïenenkampen, Arabische vrouwen en architectonische studies van moskeeën afbeeldde. Deze werken bleven grotendeels in zijn bezit en werden niet veel tentoongesteld – het waren persoonlijke oefeningen in zien en vastleggen.

Gezamenlijk bekeken vormen Sargents reisschilderijen een caleidoscopisch portret van een wereld in beweging: van de lome kanalen van Venetië tot de heldere sneeuw van de Alpen, van Spaanse danszalen tot Midden-Oosterse woestijnen. Hierdoor krijgen we een glimp van Sargent de avonturier en waarnemer, de kunstenaar-als-zwerver die vernieuwing vond in elke nieuwe horizon.

Een Verschuiving naar Vrijheid: Sargents Latere Carrière in Aquarellen

Aan het begin van de 20e eeuw was Sargent moe geworden van de eindeloze parade van portretopdrachten. De druk om rijke opdrachtgevers tevreden te stellen en de formulematige sociale rituelen die daarbij betrokken waren, begonnen zijn creatieve geest te benauwen.

In 1907, op het hoogtepunt van zijn roem, nam Sargent een gedurfde beslissing om te stoppen met het schilderen van olieverfportretten in opdracht​. “No more paughtraits,” verklaarde hij aan vrienden in zijn geestige, Frans-accentueerde Engels. Hoewel hij portretteren niet volledig opgaf, accepteerde hij voortaan zittingen voornamelijk op vriendschappelijke basis en richtte hij zijn primaire focus op andere onderwerpen – vooral aquarellandschappen.

Dit markeerde een late-carrière bevrijding voor Sargent. Aquarel, een medium waarin zijn moeder hem als kind had onderwezen, werd zijn nieuwe passie. Tussen 1900 en zijn dood in 1925 produceerde Sargent honderden aquarellen, reizend met papier en verfdoos om spontane indrukken van de natuur vast te leggen. Werkend in de buitenlucht, vaak in het gezelschap van zijn zus Emily en vrienden, schilderde hij zonovergoten scènes die tot de meest vreugdevolle en ongeremde van zijn werken behoren​.

Zijn aquarellen bevatten alles, van Alpiene lawines van rots tot delicate bloemclose-ups. In de bergen schilderde hij sprankelende beekjes, ruige granieten rotswanden en zijn metgezellen die in wilde bloemenweiden loungen. In mediterrane gebieden schilderde hij marmeren beelden in tuinen, witte zeilen op turquoise zeeën en sinaasappelbomen vol met fruit. T

de levendige palet en snelle uitvoering van deze stukken tonen Sargent genietend van de spontaniteit die het medium toestond. In tegenstelling tot zijn geënsceneerde studiportretten vereiste plein air aquarel een onmiddellijke reactie op veranderend licht en omstandigheden – een uitdaging die Sargent omarmde.

Critici waren verbaasd over de energie van Sargents aquarellen toen ze voor het eerst werden tentoongesteld. Een tentoonstelling van zijn aquarellen in 1909 in New York was bijna onmiddellijk uitverkocht, waarbij het Brooklyn Museum een grote groep in zijn geheel aankocht​. Recensenten prezen hoe deze werken leken te “ademen” met frisse lucht en schilderachtige vrijheid. Een recensent merkte op dat “Sargent kleur op papier gooit met het uitbundige plezier van een kind dat in modderpoelen spettert, maar de resultaten zijn meesterlijk” – een indicatie van hoe zijn technische beheersing nooit afnam, zelfs niet toen zijn stijl losser werd.

In aquarellen zoals Simplonpas: De Groene Parasol (ca. 1911), waarin vrouwen worden afgebeeld die schetsen onder een levendige groene paraplu in de Alpen, danst Sargents penseel over het papier, waarbij brede transparante wassingen worden gebalanceerd met fijne details bereikt door wasresist en droog penseel.

Het medium stelde hem in staat om intiem en experimenteel te zijn, vluchtige effecten van gevlekt licht en reflecties vast te leggen die moeilijk in olie te realiseren zouden zijn. Door buiten de formele grenzen van portretopdrachten te stappen, herverbond Sargent zich met het eenvoudige plezier van schilderen voor zichzelf.

Sargent kon niet volledig ontsnappen aan de aantrekkingskracht van portretten. Hij bleef houtskoolportretschetsen maken, vaak in één sessie, als een compromis om aan occasionele eisen te voldoen​. Deze houtskooltekeningen, van figuren zoals diplomaat Otto von Bismarck of kunstcriticus Roger Fry, worden vandaag beschouwd als meesterwerken van tekenkunst – gedurfde, elegante monochrome beelden die karakter destilleren in een paar krachtige lijnen en vegen.

Op speciaal verzoek schilderde Sargent in deze latere jaren nog enkele olieverfportretten van vrienden, zoals zijn ontroerende portret van 1913 van zijn vriend Sybil Sassoon in profiel, of zijn tedere portret van 1916 van Henry James tegen het einde van het leven van de romanschrijver. Maar grotendeels, na 1907, wijdde Sargent zich aan de landschap- en figuurstudies die hij liefhad, en vond hij in de natuur en reizen de vernieuwing die de portretkunst van de samenleving niet langer bood.

Verborgen Verhalen: Seksualiteit en een Enigmatisch Leven

Achter Sargent's glanzende professionele imago als portretschilder van de samenleving lag een privéleven dat biografen heeft gefascineerd - en ontgaan. Sargent is nooit getrouwd en heeft weinig persoonlijke correspondentie achtergelaten, dus aanwijzingen voor zijn innerlijke wereld komen grotendeels voort uit anekdotes en, het meest intrigerend, uit zijn kunst. In de loop der jaren hebben geleerden steeds meer thema's van gender en seksualiteit in Sargent's werk onderzocht, waarbij verborgen verhalen werden ontdekt die contrasteren met de conventionele aard van zijn openbare portret oeuvre.

Een belangrijke onthulling kwam in de jaren tachtig, toen een schat aan Sargent's voorheen ongeziene tekeningen van naakte mannelijke modellen voor het eerst werd tentoongesteld​. Deze tekeningen - veel ervan openlijk sensueel, met mannelijke figuren in liggende of kwetsbare poses - leidden tot een herwaardering van Sargent niet alleen als een verfijnde schilder van de samenleving, maar als een man met onconventionele verlangens en vriendschappen.

Geruchten over Sargent's seksualiteit deden al de ronde - hij verkeerde in artistieke kringen die homoseksuele figuren zoals Oscar Wilde omvatten, en zijn dichtste levenslange vrienden waren voornamelijk mannen. Maar nu was er tastbaar bewijs dat Sargent de mannelijke vorm diep boeiend en het waard vond om in een privé, expressieve context te bestuderen​.

Hoewel Sargent zich niet openlijk identificeerde als iets (de term 'gay' als een oriëntatie werd in zijn tijd niet gebruikt), interpreteren velen deze werken als indicatief dat hij waarschijnlijk homoseksueel of biseksueel was​. Echter, omdat hij buitengewoon discreet was - misschien uit noodzaak in een tijdperk waarin homoseksualiteit strafbaar was - blijft de vraag naar Sargent's romantische leven deels speculatief. Was Sargent homoseksueel, biseksueel, of simpelweg een man wiens dichtste relaties toevallig met mannen waren? De waarheid zal misschien nooit volledig bekend zijn​.

Wat gedocumenteerd is, is dat Sargent intense, betekenisvolle relaties had met verschillende mannen die vaak als zijn muzen of modellen dienden. Een daarvan was het Italiaanse model Nicola d'Inverno, die jarenlang als Sargent's studio-assistent werkte en in sommige van zijn schetsen en schilderijen voorkomt. Een andere was de Britse kunstenaar Albert de Belleroche, die Sargent schilderde en met wie hij reisde; ze waren zo close dat tijdgenoten Belleroche gekscherend 'Mrs. Sargent' noemden. En misschien wel het meest aangrijpend was er Thomas McKeller, een jonge zwarte liftbediende die Sargent rond 1916 in Boston ontmoette en als model inhuurde.

McKeller poseerde naakt voor veel van de figuren (zowel mannelijke als vrouwelijke allegorieën) in Sargent's grote muurschilderingen voor de Boston Public Library en Museum of Fine Arts​. Sargent schilderde zelfs een privé, levensgroot naaktportret van McKeller , een opvallend beeld van het model zittend op een groene kussen met spectrale blauwachtige vleugels achter hem, als een gevallen engel. Dit schilderij, dat tijdens Sargent's leven nooit werd tentoongesteld, werd in wezen verborgen gehouden - Sargent gaf het doek aan Isabella Stewart Gardner, misschien om ervoor te zorgen dat het bewaard bleef maar discreet in haar museum werd gehouden​.

Pas decennia na Sargent's dood werd McKeller's rol erkend; jarenlang bleef de zwarte man wiens vorm de basis werd voor Sargent's geschilderde goden en helden naamloos in de kunstwerken, een stilte die spreekt tot de raciale en sociale dynamiek van die tijd​. De tentoonstelling Boston's Apollo: Thomas McKeller and John Singer Sargent (2020) wierp eindelijk licht op hun samenwerking, waardoor vragen werden opgeworpen over macht, zichtbaarheid en de persoonlijke band tussen de patricische kunstenaar en zijn arbeidersklassemodel.

Sargent's nauwe vriendschap met Henry James is ook opmerkelijk als onderdeel van zijn persoonlijke verhaal. De twee mannen, beide Amerikaanse expats van bijna dezelfde leeftijd, deelden een diep begrip. James schreef vaak over Sargent's werk en prees de verfijning ervan, en Sargent schilderde op zijn beurt James's portret met een psychologische scherpzinnigheid die echte genegenheid suggereert. Sommige geleerden hebben zich afgevraagd of hun band een onuitgesproken emotionele intimiteit bevatte.

Toen Henry James in 1916 stierf, was Sargent ontroostbaar; hij ontwierp James's gedenkplaat voor Westminster Abbey en stortte zijn verdriet in een laatste artistiek eerbetoon. Of Sargent nu wel of niet conventionele romantische liefde ervoer, hij vormde duidelijk diepe emotionele banden die zijn creativiteit voedden.

Sargent's vele portretten van sterke, charismatische vrouwen - van diva Elizabeth “Bessie” Marbury tot intellectueel Vernon Lee (Violet Paget) - weerspiegelen ook een gemak met onafhankelijke vrouwelijke gezelschap. In een tijdperk waarin genderrollen rigide waren, leek Sargent zijn eigen pad te bewandelen, omringd door een kosmopolitische kring die artistieke identiteit boven conformiteit omarmde.

Uiteindelijk komt de verborgen Sargent die uit deze facetten naar voren komt naar voren als een veel complexere figuur dan het stereotype van de elegante society-schilder. Hij was een privépersoon die zijn innerlijke leven bewaakte, maar zijn kunst laat aanwijzingen achter: de androgyne schoonheid van enkele van zijn naaktschetsen, de empathie in zijn portretten van buitenstaanders en creatieven, de levenslange afkeer van huwelijk en conventionele domesticiteit. 

Vandaag de dag vieren LGBTQ historici Sargent als onderdeel van een queer artistieke lijn, waarbij ze opmerken dat zijn interesses in hetzelfde geslacht en gendernonconformiteit in kunst stilletjes radicaal waren voor zijn tijd​ Ondertussen heeft het verhaal van Thomas McKeller discussies op gang gebracht over hoe de bijdrage van een zwarte model aan de Amerikaanse kunst zo lang kon worden uitgewist - en hoe Sargent's eigen nalatenschap verweven is met vragen over ras en representatie die nu pas volledig worden onderzocht.

De lagen van geheimhouding en onthulling in Sargent's leven voegen een aangrijpende dimensie toe aan ons begrip van zijn schilderijen, en herinneren ons eraan dat kunst vaak onuitgesproken verhalen onder het oppervlak draagt.

Herwaardering van Sargent: Nalatenschap en Moderne Perspectieven

John Singer Sargent stierf in april 1925 in Londen, net voor zijn 70e verjaardag, en liet een enorme hoeveelheid werk na - ongeveer 900 olieverfschilderijen en meer dan 2.000 aquarellen evenals talloze schetsen​. Zijn overlijden werd gemarkeerd door grote herdenkingstentoonstellingen in Boston, New York en Londen​. Toch viel Sargent's reputatie gedurende een aanzienlijk deel van de 20e eeuw in een merkwaardige eclips.

De opkomst van het modernisme in de kunst - met zijn abstractie en afwijzing van traditionele realisme - maakte Sargent's weelderige portretten voor veel critici uit de mode. Tegen de jaren 1950 werd hij door sommigen afgedaan als een loutere decorateur van de samenleving, technisch begaafd maar zonder diepere betekenis. De grootse portretstijl waarin hij uitblonk werd als anachronistisch beschouwd in een tijdperk dat Picasso en Pollock omarmde.

Echter, vanaf het late 20e eeuw begon een heropleving van interesse in Sargent momentum te krijgen​. Kunsthistorici en het publiek begonnen zijn bijdrage opnieuw te herwaarderen, waarbij de buitengewone technische briljantheid en subtiele complexiteit van zijn werk werden erkend. Grote retrospectieven in de jaren 1980 en 1990 (zoals een spraakmakende tentoonstelling in 1986 die reisde van de Tate naar het Metropolitan Museum) introduceerden Sargent opnieuw aan nieuwe generaties.

Critici kwamen tot het besef dat onder de oppervlakte-elegantie van zijn schilderijen, Sargent stilletjes grenzen had verlegd - in genderrollen, in cultureel perspectief en in de taal van verf. Zijn portretten van vrouwen zoals Lady Agnew of Mrs. Gardner werden nu gezien als een viering van vrouwelijke zelfbewustzijn en intelligentie, niet alleen schoonheid. Zijn opname van gemarginaliseerde figuren - de Spaanse zigeunerdansers van El Jaleo, de Bedoeïenen onderwerpen, het zwarte model McKeller - werd benadrukt als bewijs van een breder humanisme in zijn kunst dan waarvoor hij eerder was gecrediteerd​.

De ontdekking en tentoonstelling van Sargent's mannelijke naakttekeningen aan het einde van de eeuw (zoals besproken) droegen ook aanzienlijk bij aan deze herwaardering​. In het licht hiervan is Sargent's werk onderzocht door de lens van LGBTQ-geschiedenis en postkoloniale kritiek.

Geleerden zoals Trevor Fairbrother en Richard Ormond hebben studies gepubliceerd die de lagen van betekenis in Sargents oeuvre onthullen - van de manier waarop zijn schilderijen kwesties van ras en imperium onderhandelen, bijvoorbeeld de machtsdynamiek bij het gebruik van een zwart model voor witte godfiguren, tot hoe zijn vriendschap met Henry James en anderen hint naar een netwerk van queer creativiteit dat vaak onuitgesproken is gebleven.

Zoals een biograaf het verwoordde, omvatten Sargents leven en kunst "het volledige spectrum van de menselijke ervaring - van de weelde van de aristocratie tot de rauwe, ongefilterde schoonheid van het gewone leven". Zo'n reikwijdte wordt nu gevierd als vooruitstrevend, de kloof overbruggend tussen traditionele kunst en moderne thema's.

Vandaag de dag is John Singer Sargent stevig verankerd in het pantheon van grote kunstenaars. Zijn schilderijen zijn pronkstukken in museumcollecties wereldwijd, bewonderd door zowel toevallige kijkers als kenners. Hij wordt vaak genoemd als “de leidende portretschilder van zijn generatie”, een label dat oorspronkelijk werd toegekend vanwege zijn evocaties van luxueuze Edwardiaanse tijd in portretten​.

Hij wordt gewaardeerd als een virtuoos die licht en penseelstreken beheerste zoals weinigen in de geschiedenis - een Amerikaanse Monet met de tekenskills van een Oude Meester, zoals een criticus beschreef. Hedendaagse portretschilders kijken naar Sargent voor lessen in het vastleggen van de levende essentie van een onderwerp, terwijl aquarellisten zijn techniek bestuderen vanwege zijn durf en vloeiendheid.

Belangrijk is dat de gesprekken rond Sargent genuanceerder zijn geworden. Er is een begrip dat dezelfde kunstenaar die Madame X schilderde - icoon van elegantie - ook Gassed schilderde - aanklacht tegen de wreedheid van oorlog - en liefdevolle schetsen maakte van mannelijke naakten, en sobere profeten schilderde op een plafond. Elk van deze informeert de ander, en vormt een portret van Sargent zelf dat even veelzijdig en rijk is als het tijdperk waarin hij leefde.

Uiteindelijk kan Sargents nalatenschap het beste worden samengevat door zijn vermogen om de geest van een tijdperk in levendig detail vast te leggen terwijl hij het tegelijkertijd overstijgt. Hij was zowel van de Gilded Age als daarbuiten. Als expatriate Amerikaan in Europa had hij een buitenstaander's scherpe oog voor de pracht en praal van de samenleving; als een gevoelige ziel met geheimen doordrenkte hij zijn kunst met empathie en intrige.

Zijn levenslange reislust en nieuwsgierigheid hielden zijn kunst van stagnatie - hij bleef nieuwe onderwerpen, nieuwe plaatsen, nieuwe methoden verkennen. En door dit alles handhaafde hij een standaard van vakmanschap die ontzag afdwingt. Meer dan een eeuw na zijn dood worden kijkers nog steeds aangetrokken tot de genuanceerde interactie van weelde en kwetsbaarheid in Sargents werk​ - of het nu de glinsterende satijn van een jurk is die de melancholie van een model niet kan verbergen, of de gouden gloed van een lantaarn die het gezicht van een kind bij schemering verlicht.

Sargent nodigt ons uit om dichterbij te kijken en verder te kijken dan de oppervlakte. Daarmee liet hij een onuitwisbare indruk achter op het doek van de kunstgeschiedenis, een die blijft inspireren en boeien met zijn narratieve diepte en visuele poëzie.

Boekenlijst

1. Bedoeïenen - Brooklyn Museum
2. El Jaleo - Wikipedia
3. Hoe de Familie van Henry James Probeerde Hem in de Kast te Houden - Colm Tóibín in  The Guardian
4. John Singer Sargent - Het Metropolitan Museum
5. Lady Agnew van Lochnaw - Wikipedia
6. Madame X - Lumen Learning
7. Nieuwe Interpretaties van Sargent's Muurschilderingen - Boston Openbare Bibliotheek
8. Naakte Mannen in Tekeningen - Wikipedia
9. Portret van Madame X - Wikipedia
10. Sargent en Spanje - National Gallery of Art
11. Sargent, Zielsverwant van Henry James - Deborah Wiesgall in de [New York Times
12. De Verborgen Sargent  - Patricia Failing in  ARTnews
13. Wie is wie in de geschiedenis van homo's en lesbiennes - Michael J. Murphy
14. Waarom Madame X de kunstwereld schandaal veroorzaakte - Alina Cohen op Artsy